Những cách hiểu nông cạn, dù đó có là giáo sư tuổi thất thập, thì mới tin một câu ngạn ngữ hay một lời phán của nhà văn là luôn luôn đúng. Trong các tranh luận về đề thi của Trường chuyên Lê Quý Đôn, Khánh Hoà, tôi không cần tranh luận với đám đồ tể đòi luộc nước sôi trẻ em, vì đã thô thiển thì có bào chữa cách gì, nghĩa đen hay bóng đều thô thiển. Tôi chỉ tranh luận với các đấng bậc chê đề thi nhưng cách chê cũng rất có vấn đề. Đa số chê người ra đề thô thiển ở câu lệnh, rằng "nếu em phải ở trong nước sôi", trong khi vẫn bào chữa cho câu ngạn ngữ mà cái ông nhà văn có tên Lu-Mannup dẫn ra và bình vớ vẩn là đúng. Xem ra bệnh của trí thức Việt cả tin vào chủ nghĩa kinh nghiệm của dân gian, thần thánh hoá mấy ông nhà văn là thứ bệnh khó chữa.
Ngạn ngữ là một lối nói lửng lơ, thường đúc kết một kinh nghiệm sống. Nó đã lửng lơ thì hiểu cách nào cũng được theo phép loại suy. Mà đã loại suy, tức suy diễn theo phép tương đồng, thì càng dễ tuỳ tiện và sai lạc. Chẳng hạn lấy đồ vật, con vật suy ra con người thì bao giờ cũng khập khiễng và áp đặt. Cá không ăn muối cá ươn là chuyện của cá, một em bé buộc phải nghe lời ông bố bà mẹ cổ hũ, thậm chí sống bê tha, hư đốn có khi còn tệ hại hơn cá ươn, chứ không phải ngược lại, vâng lời bố mẹ là tốt hơn...
Câu ngạn ngữ "Nước sôi làm mềm khoai tây, nhưng lại làm cứng trứng", rất lửng lơ và đa nghĩa. Về nghĩa đen, nó chỉ nói lên một hiện tượng vật lý. Vì không có vế loại suy như tục ngữ, cho nên rất dễ dùng phép loại suy để tìm ra nghĩa bóng tuỳ tiện tuỳ theo trải nghiệm cá nhân. Nếu nước sôi là một hoàn cảnh hay môi trường bất biến, thì con người có là khoai tây hay trứng đều bị luộc chín. Trứng có cứng và khoai tây có mềm thì cũng đều bị luộc chín, tức thành nạn nhân của hoàn cảnh. Xem ra cái ông nhà văn Lu-Mannup đã xỏ mũi nhiều trí thức Việt khi nói rằng: "Hoàn cảnh chẳng có lỗi, quan trọng rằng, bản lĩnh nội tại của bạn tới đâu". Đó là suy diễn tuỳ tiện. Bởi có là nghĩa bóng cũng phải dựa trên nền nghĩa đen. Khoai tây khi đã mềm thì không còn là khoai tây. Trứng khi đã cứng thì không còn là trứng. Đã như vậy thì "bản lĩnh nội tại" nằm ở đâu khi cả hai, trứng hay khoai tây, đều không còn là chính nó, từ sự sống biến dạng thành cái chết và thành miếng mồi cho kẻ tạo ra hoàn cảnh nước sôi? Trải nghiệm theo ông nhà văn này là trải nghiệm của kẻ hời hợt, nông cạn, nếu không nói là bịp bợm!
Nên nhớ có hai loại hoàn cảnh: 1) hoàn cảnh tự nhiên, 2) hoàn cảnh nhân tạo. Hoàn cảnh loại nào đòi hỏi con người có bản lĩnh chứ không phải lúc nào con người cũng có bản lĩnh đối mặt với hoàn cảnh. Bản lĩnh đối mặt với hoàn cảnh không đồng nghĩa với phụ thuộc hoàn cảnh. Và từ đó cũng nên phân biệt hoàn cảnh nào có lỗi và hoàn cảnh nào không có lỗi.
Hoàn cảnh tự nhiên buộc con người phải điều tiết và thuận theo tự nhiên mà tồn tại. Có bản lĩnh kiểu gì thì con người cũng chỉ chống đỡ được phần nào, vì tự nhiên là bất khả kháng. Điều này thì trải nghiệm tôn giáo đúng. Con người gieo rắc tội ác bằng cách làm trái luật trời, bị trời hay tự nhiên trừng phạt, đại hồng thuỷ hay dịch bệnh chẳng hạn, là tất yếu, bất khả kháng. Con tàu Noah trong huyền thoại không phải là bản lĩnh nội tại của gia đình Noah mà do sự mách bảo của Chúa, tức cũng do hoàn cảnh sai khiến! Tất nhiên, trường hợp này hoàn cảnh không có lỗi, vì đó là hoàn cảnh tất yếu khách quan mà con người phải phụ thuộc. Trong trường hợp này, có là khoai tây hay trứng đều như nhau chứ không phải cứng là có bản lĩnh, còn mềm thì là nhu nhược.
Loại hoàn cảnh nhân tạo, tức do con người làm ra, còn gọi là hoàn cảnh xã hội, không bao giờ là cái tất yếu khách quan mà lỗi do chủ thể người. Chẳng hạn, tôi có quyền lực, tôi tạo ra một quan hệ xã hội bất công và tôi bảo "hoàn cảnh chẳng có lỗi" là một nguỵ biện trơ tráo, bịp bợm. Điều này cũng chính tôn giáo (tất nhiên là tôn giáo chính thống, tức bị chính trị hoá) và xã hội kỳ thị đẳng cấp đã từng ru ngủ con người. Rằng hoàn cảnh bất công ấy không có lỗi, lỗi là những kẻ ở đẳng cấp thấp hèn không biết lựa chọn làm trứng chứ đừng làm khoai tây? Nói vậy thì những kẻ cậy quyền cậy thế tham nhũng, cướp nhà cướp đất, đẩy người dân vào cùng cực cũng nói được, rằng "hoàn cảnh chẳng có lỗi, quan trọng là bản lĩnh nội tại của bạn tới đâu"? Trong trường hợp này mà đòi một "bản lĩnh nội tại" là khả năng chịu đựng như khoai tây hay trứng là một thứ bản lĩnh ngu xuẩn. Chẳng khác sự mỉa mai ở câu ngạn ngữ khác: "heo chết không còn sợ nước sôi!"
Có thành ngữ "nước sôi lửa bỏng" hàm ý nói thử thách. Nhưng thành ngữ này không mang nghĩa một cá nhân rơi vào hoàn cảnh ấy sẽ trở thành miếng mồi cho hoàn cảnh. Hoàn cảnh nhân tạo thì bản lĩnh nội tại của con người là đấu tranh quyết liệt để chống hoàn cảnh. Cá nhân có bản lĩnh phải hạ nhiệt nước sôi và dập tắt lửa bỏng, tức cải tạo hoàn cảnh, chống lại kẻ đã gây ra hoàn cảnh ấy chứ không ngu dại nhảy vào để bị luộc hay bị thiêu như quả trứng hay khoai tây!
Xem ra, chủ nghĩa Marx đã bị biến thái hay đã bị sụp đổ thảm hại bởi chính các nhà giáo dục dưới mái trường xã hội chủ nghĩa chứ không phải do thế lực thù địch nào cả. Bởi có ông Marx, Engels, Lenine, hay Mao, hay Hồ Chí Minh nào dạy trẻ em phải làm quả trứng hay củ khoai tây chín trong cái thứ hoàn cảnh nước sôi mà những kẻ có quyền lực đã tạo ra?
Tin vào cái ông nhà văn Lu-Mannup nào đó vừa duy tâm mù quáng vừa duy ý chí ngu xuẩn, chứng tỏ không ít trí thức Việt có tầm nhìn không vượt qua đôi đũa tre nhưng lại tỏ ra hiểu biết đến tận chân trời! Nếu không phải mù quáng hay ngu xuẩn thì là một sự bịp bợm không thể chối cãi!
Chu Mộng Long
